Nanomaterialen zijn kleine deeltjes, die niet door het menselijk oog kunnen worden waargenomen. Toch zijn zij aanwezig in heel gewone producten, zoals levensmiddelen, cosmetica, elektronica en geneesmiddelen.
Sommige nanomaterialen zijn natuurlijk, andere zijn bijproducten van menselijke activiteiten of zijn voor een speciaal doel geproduceerd. Nanomaterialen hebben weliswaar veel gunstige eigenschappen, maar we weten lang niet alles over de gezondheidsrisico's die ermee verbonden zijn. Daarom moet er voorzichtig met deze materialen worden omgegaan terwijl er ondertussen onderzoek naar wordt gedaan.
Wat zijn nanomaterialen?
Veel organisaties hanteren een definitie van nanomaterialen waarin de gemeenschappelijke factor is dat het materialen zijn die deeltjes bevatten met een of meer externe dimensies tussen 1 en 100 nanometer (nm). Lees de definitie van nanomaterialen van de Europese Commissie.
Qua grootte zijn nanomaterialen, die wel 10 000 keer kleiner kunnen zijn dan een menselijke haar, te vergelijken met atomen of moleculen. 'Nano' duidt erop dat ze zeer klein zijn: een nanometer is 10–9 meter. Nanomaterialen verschillen niet alleen door hun geringe grootte van vergelijkbare, grootschaligere materialen, maar ook door andere fysieke of chemische eigenschappen, waaronder hun vorm en oppervlak.
Door deze aparte eigenschappen bieden nanomaterialen nieuwe, sensationele mogelijkheden op allerlei gebieden, zoals bijvoorbeeld dat van de techniek, de informatie- en communicatietechnologie en de medische en farmaceutische industrie. Dezelfde kenmerken die nanomaterialen hun unieke eigenschappen geven zijn echter ook verantwoordelijk voor hun gevolgen voor de volksgezondheid en het milieu.
Waar komen nanomaterialen voor?
Nanomaterialen kunnen zich van nature voordoen bij bijvoorbeeld vulkaanuitbarstingen of kunnen het bijproduct van menselijke activiteiten zijn. Denk aan dieseluitlaatgassen of tabaksrook. Van bijzonder belang zijn echter speciaal geproduceerde nanomaterialen. Deze bevinden zich al in een zeer breed aanbod van producten en toepassingen.
Sommige van dergelijke nanomaterialen worden al tientallen jaren gebruikt, zoals synthetische amorfe silica in beton, banden en levensmiddelen. Andere zijn pas recentelijk ontdekt, zoals nanotitaniumdioxide als UV-werende stof in verven of zonnebrandmiddelen, nanozilver als antibacterieel middel in textiel en medische toepassingen of koolstofnanobuizen, die een brede toepassing hebben vanwege hun mechanische sterkte, hun geringe gewicht, hun warmteverspreidende eigenschappen en hun elektrisch geleidend vermogen. Denk voor toepassingen aan de elektronica, energieopslag, de bouw van ruimtevaartuigen en voertuigen, en sportattributen. Er worden met grote regelmaat nieuwe generaties van nanomaterialen ontwikkeld en de markt ervoor zal naar verwachting blijven groeien.
Welke gevolgen hebben nanomaterialen voor de gezondheid en de veiligheid?
De blootstelling aan nanomaterialen kan gezondheidsrisico's met zich meebrengen. Het Wetenschappelijk Comité voor nieuwe gezondheidsrisico’s (WCNG) heeft vastgesteld dat blootstelling aan een aantal geproduceerde nanomaterialen tot gezondheidsrisico's kan leiden. Niet alle nanomaterialen zijn echter per definitie giftig. Het onderzoek dat hiernaar wordt uitgevoerd moet dan ook toegespitst worden op de afzonderlijke materialen.
De belangrijkste gevolgen van de blootstelling aan nanomaterialen zijn in de longen gevonden en zijn bijvoorbeeld ontstekingen, weefselschade, fibrose en tumoren. Ook het hart en het vaatstelsel kunnen worden aangetast. Bepaalde typen koolstofnanobuizen kunnen asbestachtige gevolgen hebben. Gebleken is dat behalve de longen ook andere organen en weefsels door nanomaterialen kunnen worden aangetast, waaronder de lever, de nieren, het hart, de hersenen, het skelet en zacht weefsel.
Door hun geringe grootte en grote oppervlak kunnen fijne nanomaterialen in poedervorm tot ontploffingsgevaar leiden, terwijl dat bij hun grovere varianten niet het geval hoeft te zijn.
Lees het document over typen nanomaterialen en hun toepassingen, alsmede veiligheidsaspecten van de Europese Commissie en de publicatie over blootstelling aan nanodeeltjes op de werkplek van EU-OSHA.
Hoe vindt de blootstelling aan nanomaterialen op de werkplek plaats?
Medewerkers kunnen tijdens een productieproces in contact komen met nanomaterialen. In verschillende stadia van de toeleveringsketen kunnen nog veel meer werknemers aan nanomaterialen worden blootgesteld, zonder dat zij dit beseffen; daarom is het onwaarschijnlijk dat er voldoende maatregelen worden genomen om blootstelling te voorkomen. Lees onze publicatie over de risicoperceptie en informatieverstrekking met betrekking tot de risico's van nanomaterialen op het werk.
De blootstelling aan nanomaterialen kan zich derhalve voordoen in diverse werkomgevingen waar deze materialen worden gebruikt of verwerkt, waardoor ze via de lucht kunnen worden verspreid en kunnen worden ingeademd of in de contact met de huid kunnen komen; dit kan bijvoorbeeld plaatsvinden in de gezondheidszorg of in een laboratorium, maar ook in de onderhoudssector of de bouw.
Lees meer over de blootstelling aan nanomaterialen op de werkplek.
Risicobeheer van nanomaterialen op de werkplek
De EU-wetgeving met betrekking tot de bescherming van werknemers geldt ook voor nanomaterialen, hoewel er niet expliciet naar deze materialen wordt verwezen. Relevant in dit verband zijn Kaderrichtlijn 89/391/EEG, Richtlijn 98/24/EG inzake chemische agentia en Richtlijn 2004/37/EG inzake de bescherming tegen carcinogene of mutagene agentia, alsmede de wetgeving met betrekking tot chemicaliën (de REACH- en de CLP-verordening). Dit betekent dat werkgevers de risico's van nanomaterialen op het werk moeten beoordelen en in juiste banen moeten leiden. Als het gebruik en de ontwikkeling van nanomaterialen niet kunnen worden uitgebannen en er geen minder gevaarlijke materialen en processen voor in de plaats kunnen komen, moet de blootstelling van de werknemer worden geminimaliseerd door preventiemaatregelen, waarbij de volgende hiërarchie geldt:
- technische beheersingsmaatregelen bij de bron;
- organisatorische maatregelen;
- persoonlijke beschermingsmiddelen, in laatste instantie.
Te midden van alle onduidelijkheden blijft als feit overeind dat er ernstige ongerustheid heerst over de gezondheids- en veiligheidsrisico's van nanomaterialen. Daarom moeten werkgevers, samen met werknemers, een preventieve aanpak volgen als het gaat om de keuze van maatregelen die de risico's moeten indammen.
Het kan lastig zijn om nanomaterialen en hun uitstootbronnen te herkennen en de mate van blootstelling eraan goed in te schatten, maar met deze informatie en hulpmiddelen is het risicobeheer van nanomaterialen op de werkplek goed uit te voeren.
EU-OSHA geeft specifiek advies voor de risicobeheersing van nanomaterialen in de gezondheidszorg en de onderhoudssector. Ook andere organisaties hebben nuttig informatiemateriaal samengesteld, bijvoorbeeld over nanomaterialen in de bouw en in de meubelbranche of op het gebied van onderzoek en ontwikkeling.
Lees de beproefde methoden die andere bedrijven hebben toegepast voor de omgang met nanomaterialen op de werkplek in voorbeelden van goede praktijken