Nanomateriały to maleńkie cząsteczki, niewidoczne dla ludzkiego oka. Towarzyszą nam jednak w codziennym życiu, ponieważ występują w takich produktach jak żywność, kosmetyki, elektronika i leki.
Niektóre nanomateriały są naturalne, natomiast inne to produkty uboczne działalności człowieka lub wytwarzane specjalnie z myślą o konkretnym celu. Mimo wielu pożytecznych właściwości nanomateriałów, nie dysponujemy dokładną wiedzą na temat zagrożeń dla zdrowia, jakie ze sobą niosą. Należy zatem szczególnie dbać o zarządzanie tymi materiałami, kontynuując badania naukowe.
Czym są nanomateriały?
Wiele organizacji podobnie definiuje nanomateriały, przyjmując za podstawę fakt, że są to materiały zawierające cząsteczki o jednym lub więcej niż jednym wymiarze zewnętrznym od 1 do 100 nanometrów (nm). Zob.Definicja nanomateriałów według Komisji Europejskiej.
Nawet do 10 000 razy mniejsze niż średnica ludzkiego włosa, pod względem wielkości nanomateriały można porównać z atomami czy molekułami. Swoją nazwę natomiast zawdzięczają drobnej strukturze (nanometr to 10−9 metra). Nanomateriały różnią się pod względem właściwości od tych samych materiałów w większej skali nie tylko z powodu maleńkiego rozmiaru, ale też z uwagi na własności fizyczne lub chemiczne, do których zalicza się między innymi kształt i powierzchnię.
Za sprawą tych różnic nanomateriały oferują nowe i ciekawe możliwości w takich dziedzinach jak inżynieria, technologia informacyjno-komunikacyjna, medycyna i farmacja, wymieniając tylko nieliczne. Jednak te same cechy charakterystyczne, które warunkują unikalne właściwości nanomateriałów, odpowiadają za ich wpływ na zdrowie człowieka i oddziaływanie na środowisko.
Gdzie można znaleźć nanomateriały?
Nanomateriały występują w naturze, na przykład w emisjach z wulkanów, ale mogą też występować w postaci produktów ubocznych działalności człowieka, na przykład w spalinach z pojazdów napędzanych silnikami Diesla lub w dymie tytoniowym. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się jednak nanomateriały wytwarzane. I właśnie takie nanomateriały można już spotkać w wielu rozmaitych produktach i zastosowaniach.
Niektóre z takich nanomateriałów używa się od dziesięcioleci, jak na przykład syntetyczny amorficzny dwutlenek krzemu w betonie, oponach i produktach spożywczych. Inne natomiast odkryto całkiem niedawno i zalicza się do nich nano-dwutlenek tytanu, jako środek nieprzepuszczający promieni UV – stosowany w farbach lub kremach przeciwsłonecznych; nanosrebro, jako środek przeciwbakteryjny, stosowany w materiałach włókienniczych i medycznych; lub nanorurki węglowe, znajdujące powszechne zastosowanie w elektronice, technologiach magazynowania energii, w pojazdach kosmicznych i konstrukcjach pojazdów oraz w sprzęcie sportowym, z uwagi na ich wytrzymałość mechaniczną, małą wagę, właściwości rozpraszania ciepła oraz przewodzenia prądu. Cały czas powstają w dużym tempie nowe generacje nanomateriałów i oczekuje się dalszego wzrostu zapotrzebowania na te materiały na rynku.
Jakie obawy o zdrowie i bezpieczeństwo wiążą się z nanomateriałami?
Istnieją poważne obawy dotyczące wpływu nanomateriałów na zdrowie. Komitet Naukowy ds. Pojawiających się i Nowo Rozpoznanych Zagrożeń dla Zdrowia (SCENIHR) stwierdził, że istnieją dowody potwierdzające zagrożenia dla zdrowia ze strony licznych wytwarzanych nanomateriałów. Nie wszystkie nanomateriały muszą wykazywać działanie toksyczne, ale prowadząc badania należy stosować indywidualne podejście do poszczególnych przypadków.
Najważniejszy wpływ nanomateriałów stwierdzono w płucach i obejmuje on między innymi stany zapalne i uszkodzenia tkanek, zwłóknienie płuc i nowotwory. Nanomateriały mogą też oddziaływać na układ krążenia. Niektóre rodzaje nanorurek węglowych mogą też wywoływać podobne efekty jak azbest. Tak samo jak w przypadku płuc, nanomateriały mogą atakować inne organy i tkanki, w tym wątrobę, nerki, serce, mózg, układ kostny i tkanki miękkie.
Z uwagi na mały rozmiar i dużą powierzchnię, nanomateriały w postaci proszku mogą stwarzać ryzyko wybuchu, w przeciwieństwie do cząsteczek gruboziarnistych tego samego materiału.
Zob. przegląd Komisji Europejskiej dotyczący Rodzajów i zastosowań nanomateriałów, w tym aspektów bezpieczeństwa oraz przegląd literatury EU-OSHA „Narażenie na nanocząsteczki w miejscu pracy”
W jaki sposób przejawia się narażenie na nanomateriały w miejscu pracy?
Pracownicy mogą mieć styczność z nanomateriałami na etapie produkcji. Jednak dużo więcej pracowników jest narażonych na kontakt z nanomateriałami na różnych etapach łańcucha dostaw, nawet nie wiedząc, że stykają się z nanomateriałami; w związku z tym mało prawdopodobne jest, aby stosowano dostateczne środki zapobiegające narażeniu. Zob. nasz przegląd literatury na temat percepcja i komunikacja ryzyka w odniesieniu do nanomateriałów w miejscu pracy.
Narażenie może zatem występować w różnych zakładach pracy, w których używa się lub dotyka nanomateriałów albo je przetwarza, zatem mogą one występować w powietrzu i być wdychane lub stykać się ze skórą; np. w związku z wykonywaniem pracy w opiece zdrowotnej lub w laboratorium, prac konserwacyjnych czy robót budowlanych.
Zachęcamy do zapoznania się z dokładniejszymi informacjami na temat narażenia na nanomateriały w miejscu pracy
Zarządzanie ryzykiem związanym z nanomateriałami w miejscu pracy
Do nanomateriałów stosuje się prawodawstwo UE dotyczące ochrony pracowników, mimo że nie nawiązuje ono bezpośrednio do tych materiałów. Szczególnie ważne są dyrektywa ramowa 89/391/EWG, dyrektywa 98/24/WE dotycząca czynników chemicznych oraz dyrektywa 2004/37/WE w sprawie czynników rakotwórczych i mutagenów, jak również prawodawstwo dotyczące chemikaliów (rozporządzenia REACH i CLP). Oznacza to, że pracodawcy mają obowiązek dokonać oceny ryzyka związanego z nanomateriałami w miejscu pracy i tym ryzykiem zarządzać. Skoro nie można wyeliminować stosowania i wytwarzania nanomateriałów czy zastąpić ich mniej niebezpiecznymi materiałami i procesami, narażenie pracowników trzeba zminimalizować przy pomocy środków zapobiegawczych, przestrzegając hierarchii kontroli i nadając pierwszorzędne znaczenie:
- środkom kontroli technicznej u źródła;
- środkom organizacyjnym;
- środkom ochrony osobistej, w ostateczności.
Chociaż nadal istnieje wiele niewiadomych, to zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa ze strony nanomateriałów budzą poważne obawy. Dlatego pracodawcy muszą wspólnie z pracownikami przestrzegać zasady ostrożnego zarządzania ryzykiem, dobierając środki zapobiegawcze.
Rozpoznanie nanomateriałów, określenie źródeł ich emisji i poziomów narażenia może być trudne, jednak w zarządzaniu ryzykiem związanym z nanomateriałami w miejscu pracy mogą pomóc dostępne wskazówki i narzędzia.
Zachęcamy do zapoznania się z dokładniejszymi poradami EU-OSHA, dotyczącymi zarządzania ryzykiem związanym z nanomateriałami w sektorze opieki zdrowotnej oraz przy wykonywaniu prac konserwacyjnych. Inne organizacje również przygotowały przydatne materiały informacyjne, na przykład na temat nanomateriałów w budownictwie i sektorze meblarskim czy w sferze badań naukowych i rozwoju.
Dowiedz się, w jaki sposób inne przedsiębiorstwa zarządzają nanomateriałami z naszych Przykładowych dobrych praktyk w zakresie zarządzania nanomateriałami w miejscu pracy.